پیشینه فرهنگ عزاداری

عترت پیامبر علیهم السلام و عزاداری

پیامبر گرامی اسلام (ص) در روز بیست و هشتم صفر سال یازده هجری دار فانی را وداع گفته و بشریت و عالم اسلام را در سوگ خود نشاند. شدت این مصیبت به قدری بود که امیرالمومنین علی (ع) درچنین ماتمی اختیار از کف داده و می فرمو د: «صبر در مصیبت ...

امیرالمومنین علی (ع) درچنین ماتمی اختیار از کف داده و می فرمو د: «صبر در مصیبت بسیار نیکوست به جز مصیبت از دست دادن تو ای رسول خدا و جزع و ناله بسیار نمودن نیکو نیست مگر در فقدان تو»1

این بار گران چنان بر وجود آن حضرت که از کودکی در دامن امن پرمهر و تحت انفاس الهی رسول الله (ص) رشد کرده بود ، سنگینی می کرد که عظمت مطلب را جز او و خدایش کسی نمی دانست . زیراکه او جان پیامبر(ص) بود ولی آیا چاره ای جز صبر داشت؟!

مقاتل بن عطیه حنفی می نویسد: « خلیفه ی دوم آن بود که گریه کردن بر مرده را حرام کرد ، در صورتی که وقتی خبر مرگ نعمان بن مقرن به او رسید گریه کرد

اشعاری منسوب به آن امام متقین در این رثاء و عزا وارد شده که نشان از عمق سوگواری وی دارد . آنجا که گوید: «اشگ های روانم نیست  مگر به جاری شدن در فقدان تو، وقتی که یادت کنم و دلم بلرزد» 2

در بعدی شدیدتر و وسیع تر، فاطمه زهر ا(س) عزادار و اشک ریزان بر پیامبر (ص) بود . ولی علی رغم این که طبق وعده ی پدرش می دانست که اولین ملحق شونده به اوست ، ولی حتی غم هجران به همین مقدار کوتاه نیز، قلب او را سخت می آزرد. وی و فرزندانش آنقدر در هجران رسو ل الله(ص) می گریستند که حتی همسایه ها و رهگذران به سمت مسجدالنبی (ص)، از این صحنه ها به شدت متاثر می شدند.

وقایع مهمی که پس از پیامبر (ص) در غصب خلافت حقه از امیرالمومنین (ع) پیش آمده و زهرای مرضیه ، مجروح این حادثه عظیم گشت ، حاکی از آن بود که وی با اشک و سوز و آه خویش به دفاع جانانه از حریم ولایت آمده است و پس از مدتی امیرالمومنین(ع) نقطه ای را در جنه البقیع سایبان درست کرد ، و این ،همان جایی است که به بیت الاحزان معروف شد. 3

به فرمایش امام صادق (ع) به نقل از پدران خویش ، فاطمه شب وروز می گریست و ناله می کرد و به خواست امیرالمومنین (ع) کنار قبور شهداء گریه می کرد زیرا عده ای از اهل مدینه می گفتند : از شنیدن ناله های زهرا اذیت می شویم!!4

سرانجام زهر ا(س) که برترین زنان عالم از اولین تا آخرین بود و دارای مقامات الهیه خاصه و ولایت محکمه مصرحه محسوب می شد، 5 در سیزدهم جمادی الاول سا ل یازده و یا سوم جمادی الثانیه همان سال با وضعیت و کیفیتی که همه و همه دلالت بر اوج مظلومیت جگرسوز آن حضرت دارد به شهادات رسیده به وصیت خودش ، شبانه غسل و کفن شده و در محلی که مخفی است مدفون گردید. امیرالمؤمنین(ع) در هنگام دفن زهرا کلماتی را گفته که قطره ای ازاقیانوس غم او را نمایان می نماید. در فرازی خطاب به رسول خدا(ص) چنین عرضه می کند: « قل یا رسول الله عن صفیتک صبری و رق عنها تجلدی» یعنی؛ ای رسول خدا  صبرم در فقدان برگزیده ات کم شده و از بین رفته و بدنم لرزان است» 6

این مایه های اولیه ی عزا داشتن در بین عترت علیهم السلام بود که  با فقدان رسول خد ا(ص)، شهادت دخترش زهر ا(س) و سپس شهادت امیرالمومنین(ع) در محراب، هیچ موقع سرور و شادی در خود نمی دیدند و البته تمامی این اشک ، آه و گریه ها، جنبه ی تربیتی ، الهی، اجتماعی و سیاسی داشت و باعث زنده نگاه داشتن اهداف بلند و ملکوتی می شد.

به همین سبب و به نظر تحقیقی، یکی از دلائل منع گریه و عزاداری که از بدعت های مسلم خلیفه دوم بود نیز حاکی از همین اثر می توانست باشد.

این مایه های اولیه ی عزا داشتن در بین ععترت علیهم السلام ت بود که هیچ گاه با فقدان رسول خد ا(ص)، شهادت دخترش زهر ا(س) و سپس شهادت امیرالمومنین(ع) در محراب، هیچ موقع سرور و شادی در خود نمی دیدند و البته تمامی این اشک ، آه و گریه ها، جنبه ی تربیتی ، الهی، اجتماعی و سیاسی داشت و باعث زنده نگاه داشتن اهداف بلند و ملکوتی می شد.

مقاتل بن عطیه حنفی می نویسد: « از جمله بدعتهای خلیفه ی دوم آن بود که گریه کردن بر مرده را حرام کرد ، در صورتی که وقتی خبر مرگ نعمان بن مقرن به او رسید گریه کرد» 7

این منع گریه در مورد زنان بیشتر اعمال می شد و حتی از حضور ایشان در قبرستان و قبور شهداء جلوگیری می گردید که آثار آن هنوز هم دیده می شود در حالی که طبق سنت نبوی همگان شاهد بودند که زنان در زمان رسول خد ا(ص) بر شهدا و مردگان می گریستند و هیچ منعی از طرف پیامبر(ص) نبود.

---

1- ان الصبر لجمیل الا عنک و ان الجزع لقبیح الا علیک .... نهج البلاغه ، به تحقیق سیدصادق،موسوی، و به تصحیح شیخ محمد عساف و دکتر فرید السید، نشر مؤ سسه ی صاحب الزمان (عج )،

مشهد مقدس، چاپ اول 1418 ق، ص 604، کلام 81

2- همانجا.

3- این مکان که بنابر تحقیق در ضلع شمالی جنه البقیع فعلی و نزدیک قبور ائمه بقیع بوده، اکنون از بین رفته و آثاری از آن باقی نمانده است.

4- خصال شیخ صدوق 272: 15، الامالی 121 ح 5، کامل الزیارات 213 ح 306 ، مناقب این شهر : بحارالانوار : 171 ، کشف الغمه 1 : 323 ، روضه الواعظین 1 : آشوب 332:3، روضه الواعظین171:1 ، کشف الغمه 1 :498 ،مکارم الاخلاق 332 ، بحارالانوار108 ج 201 ، حلیه الابرار 2 :72( نقل به مضمون و اختصار از کتاب موسوعه شهاده المعصومین 1: 159گردید)

5- در باب مقالات الهیه زهرا (س) به نظر اهل فن بهترین کتاب، نوشته علامه امینی (قده ) تحت عنوان فاطمه زهرا(س) نشر استقلال تهران به تحقیق فرزندشان محمد امینی نجفی است.

6- نهج البلاغه از همان ماخذ ص 608 ، کلام 8

7- الاستیعاب در شرح احوالات همان 1: 297صحیح بخاری،1: 255 ، مسند احمد 1: ،335 مستدرک حاکم 1: 381، کنزالعمال 1: 18 و همینطور ابوالهیجاء کتاب مناظره علماء بغداد و به ترجمه سیدعلی لواسانی نشر تهران چ اول 1380 ش ص 1

منبع:

بهاءالدین، قهرمانی نژادشایق ، مباحثی پیرامون عزاداری(شامل: مفهوم شناسی، تاریخچه، مبانی، آسیب شناسی و آموزه های عزاداری)